Borxhi prej 700 milionë eurosh është akumuluar nga komunat, ndërmarrjet publike dhe shtetërore dhe atë kryesisht për shërbime, ngrohje, transport, por kanë edhe fatura të papaguara ndaj sektorit privat, individëve dhe kredive. Ato kanë gjithashtu borxhe për paga, kontribute, riparime, blerje makinerish, pajisjesh, automjetesh e të tjera. Borxhi i fundit deri në qershor të këtij viti është rritur për 100 milionë në raport me fundvitin e 2024, kur borxhi i brendshëm total arriti në 626.3 milionë euro. Trendi i borxhit të lartë të ndërmarrjeve dhe institucioneve të shtetit nuk është i ri, dhe është prezent me vite si dukuri. Në fund të vitit 2023, pjesa më e madhe e borxheve është për faturat e papaguara të shërbimeve, ngrohjen dhe telefonat, të ndjekura nga transporti, prokurimi i materialeve, inventari i vogël dhe të ashtuquajturat shërbime kontraktuale. Pesë vite më parë, borxhi total i ndërmarrjeve publike dhe shoqërive aksionare të themeluara nga shteti dhe komunat ishte pothuajse një miliard euro, sipas të dhënave nga Ministria e Financave. Këto ndërmarrje rregullisht, pothuajse çdo vit, shënojnë humbje operative, ndërsa në të njëjtën kohë rrisin borxhet e tyre.

Gjithashtu, në vitet e fundit, komunat janë kritikuar vazhdimisht për menaxhimin e dobët të punëve të tyre, për mungesën e auditimeve të brendshme, për mbingarkesën me staf krejtësisht të panevojshëm dhe për shpenzimin e pjesës më të madhe të buxheteve të tyre për paga.

Lista e debitorëve është e gjatë, duke përfshirë ministri, komuna, shkolla, spitale, fakultete, ndërmarrje publike dhe shumë të tjera. Ministria e Financave e publikon këtë dokument çdo tremujor, dhe borxhet llogariten në bazë të dokumentacionit të paraqitur nga vetë institucionet. Sipas ekspertit Sllavko Llazovskit, për të kapërcyer problemin, nevojiten ndryshime në rregulloret e brendshme, si dhe futja përfundimtare e Ligjit për Përgjegjësinë Fiskale. “Ky ligj përcakton nënshkrimin e një deklarate fiskale të përgjegjësisë fiskale nga çdo zyrtar sapo të marrë detyrën. Kjo do të thotë që rregullat i paraqiten qartë, nëse dikush shkel ligjin, dorëheqja e tij shkaktohet automatikisht”, shton Llazovski.

Kohë më parë, nga partia e Majta theksuan se ndikimi i fortë partiak në menaxhimin e ndërmarrjeve publike dhe interesat fitimprurëse të anëtarëve të tyre e eklipsojnë interesin publik dhe kjo krijon mundësinë për shpenzim të papërgjegjshëm të burimeve! “E gjithë kjo, e shoqëruar me punësimin e personelit të papërshtatshëm, lidhjen e kontratave që janë të dëmshme për kompaninë, mungesën e transparencës në operacione, procedurat e dyshimta të tenderimit dhe shumë anashkalime të tjera të rregulloreve, janë arsyeja e rritjes së borxheve dhe humbjeve të kompanive. Paralelisht me këto procese, vazhdojnë edhe rritja e punësimit, shpikja e pozicioneve politike dhe menaxheriale dhe shpenzimet joproduktive. Andaj E Majta në programin e saj propozon një auditim apo revizion të plotë të borxhit publik, dhe me këtë edhe një rishikim të borxhit të këtyre kompanive,” theksojnë nga kjo parti.

Sipas tyre, është e nevojshme të nisë një procedurë për llogaridhënie dhe rimbursim nga zyrtarët kompetentë që shpenzuan në mënyrë të shpërdoruar dhe të padrejtë gjatë mandatit të tyre. Për më tepër vlerësojnë se transparenca, llogaridhënia dhe menaxhimi i përgjegjshëm i financave publike janë thelbësore për parandalimin e akumulimit të mëtejshëm të borxhit. Pa respektimin e këtyre parimeve, fondet publike nuk do të përdoren për nevojat e qytetarëve, por përkundrazi për të mirëmbajtur sisteme joefikase dhe të korruptuara.

Analiza e autorit Pavle Gacov thekson se përveç fitimit (ekonomik), ndërmarrjet publike duhet të arrijnë dhe mbështesin qëllime të caktuara jofitimprurëse (sociale, strategjike) që konsiderohen motivi kryesor i ekzistencës së tyre. Por, më shpesh, vendeve u mungon përvoja në përcaktimin e qartë dhe në mënyrë të qartë të këtyre qëllimeve, gjë që e bën shumë të vështirë matjen e suksesit të zbatimit të tyre. Pra, ndërmarrjet publike duhet të arrijnë një komponent të caktuar publik. Lind pyetja, çfarë përbën atë komponent publik?

Aktivitetet me interes të përgjithshëm përfshijnë aktivitete jo-tregtare (p.sh. arsimi i detyrueshëm, mbrojtja sociale, kujdesi shëndetësor), por edhe aktivitete që janë po aq me interes të përgjithshëm, por në të njëjtën kohë janë aktivitete tregu (p.sh. energjia, telekomunikacioni, aktivitetet e transportit, etj). Nga ana tjetër, janë pikërisht këto qëllime jofitimprurëse dhe joekonomike që përdoren si justifikim për operacione joefikase. Megjithatë, ka pak prova që joefikasiteti rrjedh nga vendosja e objektivave joekonomike (kryesisht sociale) për politikat publike. Duhet bërë një dallim i qartë midis (jo)efikasitetit të një ndërmarrjeje publike për shkak të vendimeve të biznesit që lidhen me interesin më të gjerë publik (për shembull, mirëmbajtja e një linje hekurudhore jofitimprurëse për shkak të nevojës për të transportuar nxënësit në shkollë çdo ditë) dhe vendimeve të biznesit që janë të këqija, pavarësisht nëse ato lidhen me interesin publik apo jo, dhe që më së shpeshti lidhen me korrupsionin, nepotizmin dhe ndikimin politik, thekson analiza e Gacov.

Besohet se shumë subjekte shtetërore ekzistojnë sot pa një shpjegim të qartë për qëllimin e ekzistencës së tyre dhe perceptohen si një relikt i procesit të papërfunduar të tranzicionit dhe privatizimit, gjë që i bën shumë prej këtyre subjekteve jo konkurruese. Shumë prej tyre shkaktojnë dalje të konsiderueshme nga buxheti i shtetit dhe në disa raste kontribuojnë në kriza ekonomike dhe fiskale. Reformat thelbësore në vend për sa i përket ambicieve sipërmarrëse të vendit janë më se të nevojshme. Dy qasje janë të mundshme: E para është ruajtja e dualizmit në rregullimin e kryerjes së aktiviteteve me interes publik përmes ndërmarrjeve publike dhe shoqërive tregtare në pronësi të plotë ose shumicë të shtetit, dhe e dyta, nëpërmjet unifikimit të rregullave që rregullojnë aktivitetet dhe subjektet që kryejnë aktivitete me interes publik. (koha.mk)