Autor: Arbi Taravari

Inteligjenca artificiale (IA) është një prej fjalëve më të dëgjuara në vitet e fundit. Nga bisedat e përditshme e deri në punën shkencore, ajo është bërë pjesë e pandashme e jetës moderne. Por ndërsa në disa fusha po sjell përfitime të jashtëzakonshme, në arsimin e lartë po hap një debat të nxehtë: a po e dëmton IA cilësinë e studimeve dhe etikën akademike?

Ekspertët tërheqin vërejtjen se keqpërdorimi i mjeteve të inteligjencës artificiale nga studentët ka filluar të shndërrohet në sfidë serioze për universitetet. Në vend që të shërbejë si ndihmë për hulumtim dhe mësim më efikas, IA po përdoret shpesh për qëllime joetike.

Si po keqpërdoret IA nga studentët?

Sipas pedagogëve dhe raporteve ndërkombëtare, problematikat kryesore janë disa:

Kopjimi në detyra dhe provime. Gjenerimi automatik i eseve apo përgjigjeve nga IA po bën që shumë studentë të shmangin përfshirjen personale. Kjo e minon integritetin akademik dhe pengon zhvillimin e aftësive reale që pritet të fitohen gjatë studimeve.
Zëvendësimi i mendimit kritik dhe kreativ. Kur përgjigjet e gatshme të IA bëhen mjet i vetëm, studentët humbasin mundësinë të ushqejnë mendimin analitik, kreativitetin dhe kapacitetin për të argumentuar.
Përhapja e dezinformacioneve. Modelet gjeneruese nuk janë gjithmonë të sakta. Studentët që marrin të dhënat pa verifikim, shpesh bien pre e informacionit të pasaktë, duke e përhapur më tej atë në punime shkencore.
Çfarë thonë studimet?

Të dhënat ndërkombëtare tregojnë një trend të qartë: përdorimi i inteligjencës artificiale në shkolla dhe universitete është në rritje.

BestColleges AI Survey (2023): Rreth 43% e studentëve amerikanë kanë pranuar se përdorin IA për detyra shkollore.
European EdTech Report – HolonIQ (2023): Raporti thekson rritjen e ndjeshme të përdorimit të mjeteve të IA në sistemin arsimor evropian, veçanërisht pas pandemisë.
UNESCO (2023): Në udhëzuesin e saj për përdorimin e inteligjencës artificiale në arsim dhe kërkim, UNESCO rekomandon vendosjen e rregullave të qarta për përdorim etik, duke paralajmëruar për pasojat që sjell mungesa e kontrollit.

Debati në universitetet tona

Edhe në universitetet e Maqedonisë së Veriut, mësimdhënësit dhe drejtuesit e fakulteteve po përballen me të njëjtin problem. Disa profesorë pranojnë se kanë hasur punime të studentëve të shkruara tërësisht me ndihmën e IA, duke e bërë të vështirë dallimin midis punës origjinale dhe asaj të gjeneruar.

“IA nuk është armik i dijes nëse përdoret drejt. Ajo mund të ndihmojë për të hulumtuar më shpejt, për të strukturuar mendimet apo për të analizuar të dhëna komplekse. Por kur përdoret për të kopjuar, atëherë dëmton rëndë procesin mësimor”, thotë një pedagog i Universitetit të Shkupit për redaksinë tonë.

Çfarë duhet bërë?

Ekspertët propozojnë disa hapa për të parandaluar keqpërdorimin:

Futja e rregullave të qarta për përdorimin e mjeteve të IA në fakultete.
Edukimi i studentëve mbi etikën digjitale dhe pasojat e kopjimit.
Përdorimi i softuerëve për zbulimin e teksteve të gjeneruara nga IA.
Nxitja e mendimit kritik përmes metodave alternative të vlerësimit, si diskutimet, prezantimet apo projektet praktike.
Përfundim

Inteligjenca artificiale nuk është vetvetiu “armik i dijes”, por mënyra se si e përdorim atë do të përcaktojë nëse do të shërbejë si ndihmës apo si pengesë për arsimin e lartë. Universitetet tona kanë një sfidë të madhe përpara: të gjejnë balancën mes përfitimeve të teknologjisë dhe ruajtjes së integritetit akademik.

***Ky shkrim është përgatitur nga pjesmarësit e aktiviteteve të projektit “Me të Rinj, Art dhe Gazetari – Drejt Rrugës së BE-së”, i cili financohet nga Bashkimi Evropian 🇪🇺 përmes ALDA Balkans, Eurothink dhe BIRC.***

Një arritje e jashtëzakonshme në kirurgjinë robotike është arritur me një robot që jo vetëm dëgjon udhëzime verbale, por gjithashtu kryen një procedurë komplekse tërësisht vetë. Për herë të parë, një robot kreu operacionin e heqjes së fshikëzës së tëmthit në mënyrë autonome, ndërsa iu përgjigj komandave me zë. Ky moment historik, i arritur nga studiuesit në Universitetin Johns Hopkins, na afron me një të ardhme ku robotët mund të marrin përsipër më shumë përgjegjësi mjekësore me pak ndërhyrje njerëzore.

Roboti, i quajtur Hierarkia Transformuese e Robotit Kirurgjikal (SRT-H), u trajnua përmes një qasje inovative të njohur si të mësuarit me imitim. Në vend që ta programonte robotin me udhëzime specifike për çdo hap kirurgjikal, ekipi i dha atij video të kirurgëve njerëzorë që kryenin heqjen e fshikëzës së tëmthit në kufomat e derrave. Kjo qasje i lejoi robotit të “mësonte” duke parë veprimet njerëzore, ashtu siç do të bënte një praktikant mjekësor. Rezultati ishte një robot i aftë të kryente 17 hapat e ndërlikuar të përfshirë në procedurë me saktësi të jashtëzakonshme.

Suksesi i këtij roboti qëndron në aftësinë e tij për t’u përshtatur me situata në kohë reale. Edhe pa ndërhyrjen e njeriut, ai ishte në gjendje të bënte prerje të sakta, të identifikonte indet dhe të vendoste kapëse gjatë operacionit. Ndërsa i duhej më shumë kohë se një kirurg njerëzor, roboti arriti të njëjtin nivel suksesi në tetë prova.

Ajo që e dallon këtë sistem robotik është aftësia e tij për t’iu përgjigjur udhëzimeve verbale gjatë procedurës. I mundësuar nga modele të përparuara të inteligjencës artificiale të ngjashme me ato të përdorura në sistemet bisedore si ChatGPT, roboti mund të dëgjojë komanda të tilla si “lëviz krahun e majtë pak majtas” dhe të rregullojë lëvizjet e tij në përputhje me rrethanat. Kjo aftësi e gjuhës natyrore shton një shtresë fleksibiliteti, duke i lejuar robotit të marrë dhe përpunojë udhëzime ashtu siç do të bënte një praktikant njerëzor nga një kirurg i lartë.

Edhe kur u paraqitën sfida të papritura- të tilla si ndryshimi i pozicionit të robotit ose ndryshimi i ngjyrave të indeve me ngjyra- roboti ishte në gjendje të përshtatej pa gabime. Ky reagim në kohë reale është jetik për kryerjen e operacioneve të suksesshme në mjedise të paparashikueshme, ku kirurgët njerëzorë duhet të jenë të shpejtë në veprimet e tyre.

Ekipi kërkimor, i udhëhequr nga Ji Woong “Brian” Kim dhe Profesor Axel Krieger në Johns Hopkins, beson se ky zbulim i madh mund të hapë rrugën për përdorim më të gjerë të robotëve autonomë në kirurgji. Siç shpjegoi Krieger, kjo risi është shumë larg sistemeve robotike të së kaluarës që ndiqnin udhëzime të paraprogramuara. Sistemi SRT-H shkon përtej kësaj, duke u përshtatur në mënyrë inteligjente me kushtet dinamike.

Kim theksoi se kjo punë vërteton se modelet e inteligjencës artificiale mund të jenë mjaft të besueshme për të trajtuar operacione komplekse në mënyrë autonome, duke demonstruar se procedurat kirurgjikale plotësisht të automatizuara jo vetëm që janë të mundshme në të ardhmen, por janë tashmë të arritshme sot.

Koha është freskuese, por mos u mashtroni. Na pret edhe një verë tejet e nxehtë.

Klimatizimi në shtëpi dhe vetura do të punojnë me intensitet të plotë, dhe kjo do të sjellë rritje të konsumit të energjisë.

Ne këtu po flasim kryesisht për automjetet, dhe se si të kurseni të paktën pak karburant gjatë përdorimit të klimës.

E dini që klima mund të thithë ajrin për ftohje nga jashtë ose nga brenda kabinës, dhe këtu fshihet mundësia për kursim karburanti.

Nëse klima thith ajër nga jashtë, nevojitet shumë më shumë energji për ta ftohur atë sesa nëse qarkullon ajrin e brendshëm të kabinës.

Duke marrë ajrin nga brenda, klima gjithashtu e filtrojnë, duke penguar hyrjen e pluhurit, ndotjes dhe erërave të pakëndshme.

Prandaj, një mënyrë e mirë për kursim karburanti është aktivizimi i butonit për qarkullimin e ajrit brenda kabinës. Gjatë ftohjes, sistemi merr ajrin e brendshëm që gradualisht bëhet më i ftohtë.

Në ditët e nxehta të verës rekomandohet të përdoret kjo funksion shpesh, ndërsa gjatë udhëtimeve të gjata mund të përdoret rrallë opsioni për të futur ajrin e jashtëm, për të freskuar kabinën.

Thuhet se kursimet mund të jenë të mëdha, deri mbi 10% të konsumit të karburantit. Ia vlen.